Winter 2012: vrij zacht en vrij nat, behalve de eerste decade van februari

De winter van 2012 was normaal op vlak van temperatuur, neerslaghoeveelheden en zonneschijnduur. Het meest opmerkelijke feit was de koudegolf die wij meemaakten tussen 29 januari en 13 februari.

1. De temperatuur

De gemiddelde wintertemperatuur bedroeg te Ukkel 4,0 °C (normaal: 3,6 °C). De maanden december en januari verliepen zacht tot zeer zacht met een gemiddelde temperatuur van respectievelijk 6,1 °C en 5,1 °C, februari was kouder dan gemiddeld met 0,7 °C. De eerste helft van de winter (1 december-15 januari) gaf een gemiddelde temperatuur van 6,3 °C, de tweede helft (16 januari-eind februari) een gemiddelde van 1,7 °C.
December was een uitzonderlijk zachte wintermaand: de gemiddelde temperatuur bedroeg te Ukkel zoals reeds vermeld 6,1 °C. Praktisch de ganse maand werd ons weer bepaald door zachte maritieme luchtstromingen, enkel tussen de 17e en de 19e kregen deze luchtstromingen een polair karakter met als gevolg iets lagere (lees: normale) temperaturen.

De overgang naar januari verliep bijzonder mild: op 1 januari bereikte het maximum te Ukkel 13,6 °C, de hoogste temperatuur van de afgelopen winter, in het land werden nog hogere temperaturen gemeten: 14,5 °C in Sint-Katelijne-Waver, 14,4 °C in Tienen en Stabroek, en dit ondanks het feit dat de zon die dag niet scheen. Zoals zo vaak in de winter was het de luchtsoort die verantwoordelijk was voor deze bijzonder hoge maxima.

Eerste decade januari 2012 zacht maar winderig.
Foto : Geraldine Hubot, te Ukkel, 5 januari 2012.

Gedurende een groot deel van de maand januari bleef het zachte weer aanhouden, aan het eind van de maand werd de winter voorbereid: de samensmelting van 2 hogedrukzones ten noorden van onze streken, één afkomstig van de Atlantische Oceaan, een tweede dat zich ontwikkelde over het noordwesten van Rusland, zorgde voor een geleidelijke daling van de temperaturen: op de 29e bleven de temperaturen al negatief in de Ardennen, vanaf de 30e op meerdere plaatsen en vanaf begin februari praktisch overal: het was het begin van een onvervalste koudegolf die zo’n 14 dagen zou aanhouden. In feite kunnen we voor de laatste dagen van januari nog van fris weer spreken, pas in de loop van de laatste januaridag bereikte de echt koude lucht ons land.
De koudste ochtend van de koudegolf was over het algemeen de 4e februari: toen vroor het in alle streken van het land streng tot zeer streng. In het centrum van het land schommelden de ochtendtemperaturen in het algemeen tussen -12 °C en -15 °C (Ukkel -13,0 °C, Lembeek-Halle -15,5 °C). Voor Ukkel betekende dit de laagste temperatuur sinds januari 1997, toen daalde de temperatuur tot -14,1 °C op 1 en 2 januari. Zeer opvallend was de waarde gemeten in Ransberg (Kortenaken) met -19,2 °C, de tweede laagste waarde hier sinds 1973, enkel op 7 januari 2009 werd het er met -20,1 °C nog net iets kouder. In Kleine Brogel bedroeg het minimum op de 4e februari -17,3 °C, in Ciney -17 °C, zelfs aan de kust vroor het streng. In onderstaande tabel vinden we voor enkele plaatsen in het land het aantal dagen met strenge vorst (Min <= -10 °C) tijdens de koudegolf, het laagste minimum en de datum waarop het gemeten werd.

Aantal dagen met strenge vorst, laagste minimum, datum laagste minimum

Plaats	Dagen strenge vorst	Absoluut minimum	Datum abs min
Koksijde	1	-10.1	4/2/2012
Middelkerke	2	-11.6	4/2/2012
Lichtervelde	6	-14.4	4/2/2012
Buizingen	9	-14.2	4/2/2012
Ukkel	8	-12.6	4/2/2012
Kleine Brogel	9	-17.3	4/2/2012
Ransberg	11	-19.2	4/2/2012
Elsenborn	12	-20.8	7/2/2012

Voor Ukkel en Ransberg werd het aantal dagen met strenge vorst bepaald op basis van de minima gemeten in de periode 8 uur LT -8 uur LT, voor Buizingen op basis van de minima gemeten in de periode 9 uur – 9 uur LT, voor de andere stations op basis van de minima gemeten in de periode 18 uur UTC – 6 uur UTC

De laagste maxima overdag deden zich meestal voor op 4 en 7 februari, ook in de lagere streken van het land bleef het lokaal flink vriezen: zo haalde het maximum op 7 februari in Saint-Hubert -8,8 °C en in Elsenborn -10,0 °C, maar ook Bièrset (Luik) haalde amper -7,9 °C en Gosselies (Charleroi) -7,6 °C.
De koude periode hield aan tot en met de 12e. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat de eerste decade van de maand februari met een gemiddelde temperatuur in Ukkel van -6,2 °C de tweede koudste in zijn soort was sinds 1901, het record uit 1917 bedraagt -8,1 °C. Nochtans zijn sinds 1917 een aantal winterdecades kouder verlopen dan de eerste februaridecade van dit jaar. Om een koudere winterdecade terug te vinden moeten we terugkeren naar de eerste januaridecade van 1997, met een gemiddelde temperatuur van -7,1 °C in Ukkel. Wanneer we alle decades beschouwen sinds 1901 staat de eerste decade van februari 2012 op de negende plaats in de reeks van koudste winterdecades (zie tabel hieronder).

Koudste winterdecades in Ukkel sinds 1901

Tweede decade februari 1929	-8,9 °C
Tweede decade januari 1987	-8,3 °C
Eerste decade februari 1917	-8,1 °C
Tweede decade februari 1956	-7,5 °C
Tweede decade januari 1942	-7,1 °C
Eerste decade januari 1997	-7,1 °C
Tweede decade januari 1963	-6,8 °C
Tweede decade januari 1985	-6,8 °C
Eerste decade februari 2012	-6,2 °C
Derde decade januari 1917	-6,0 °C

Praktisch alle decades vermeld in bovenstaande tabel behoren tot een winter die als geheel kouder tot soms veel kouder verliep dan gemiddeld, enkel de eerste februaridecade van dit jaar behoort tot een relatief zachte winter.

Leuven in de kou, in het begin van februari 2012.
Foto : Yves Wangneur.

In de loop van de 12e februari begonnen de temperaturen te stijgen, en in de loop van de nacht van de 12e op de 13e februari werden de temperaturen in het westen van het land positief, ’s ochtends was het aan de kust al 3 °C tot 4 °C doordat de lucht vanover zee werd aangevoerd. In de Hoge Venen bleef het nog vriezen maar op de 14e werd ook daar het vriespunt gehaald.

Het winterweer keerde niet meer terug in de loop van februari, het bleef overwegend te zacht voor de tijd van het jaar. Het thermisch contrast tussen de eerste en tweede februarihelft was zeer groot: het gemiddelde bedroeg respectievelijk -4,3 °C en +5,9 °C.

2 Aantal vries- en winterdagen

Het aantal vriesdagen (Min < 0 °C) tijdens de afgelopen winter bedroeg te Ukkel 23 (gemiddeld over de periode 1981-2010: 33,2 dagen): in december vroor het niet, in januari waren er 7 vriesdagen en in februari 16. Er waren tevens 14 winterdagen (Max < 0 °C) in Ukkel (gemiddeld over de periode 1981-2010: 6,4 dagen), ze werden allemaal genoteerd tijdens de koudegolf van eind januari en begin februari. Het vroor met andere woorden permanent tussen 30 januari en 12 februari, het was van 1941 geleden dat er in Ukkel zoveel ‘opeenvolgende winterdagen’ werden waargenomen. Nochtans zegt het aantal ‘opeenvolgende winterdagen’ niet voldoende over de intensiteit van de koudegolf, in de winters van 1962-1963, 1978-1979 en 1984-1985 bijvoorbeeld waren er duidelijk meer winterdagen, alleen werd toen (toevallig) geen opeenvolgende reeks van 14 winterdagen waargenomen. In januari 1942 en februari 1947 hadden we 13 opeenvolgende winterdagen, in januari 1987 en in winterperiode december 1996-januari 1997 telkens 12. In de winterperiode van eind 1996 en begin 1997 hadden wij 18 winterdagen gedurende 19 opeenvolgende kalenderdagen: het vroor permanent van 23 tot en met 28 december en van 30 december tot en met 10 januari, enkel op 29 december 1996 kwam de temperatuur in Ukkel tijdelijk boven het vriespunt uit en bereikte het maximum +0,7 °C.

Bovendien is het ook zo dat de luchttemperaturen niet in heel het land gedurende 14 dagen negatief zijn gebleven gedurende de voorbije koudegolf. Op 3 februari bereikten de maxima aan de kust 1 °C tot 2 °C doordat de lucht tijdelijk aangevoerd werd vanover zee bij de passage van een winterse neerslagzone. Ook op andere dagen kwamen de maxima hier en daar tijdelijk boven het vriespunt uit. In Elsenborn waren er 16 opeenvolgende winterdagen van 29 januari tot en met 13 februari.
Vergelijken we het aantal vriesdagen en het aantal winterdagen van de afgelopen winter in Ukkel, dan stellen we vast dat er relatief weinig vriesdagen waren en relatief veel winterdagen. We kunnen zo de verhouding berekenen van het aantal winterdagen ten opzichte van het aantal vriesdagen te Ukkel gedurende de weerkundige winter, in onderstaande tabel vinden we deze verhouding terug voor de periode 1969-2012 (het aantal vries- en winterdagen is bepaald op basis van de temperaturen gemeten over de periode 8 uur – 8 uur lokale tijd).

Verhouding tussen het aantal winterdagen en het aantal vriesdagen gedurende de weerkundige winter te Ukkel

Jaar	Win/Vri	Jaar	Win/Vri
1969	34,15 %	1991	22,92 %
1970	14,81 %	1992	13,89 %
1971	59,09 %	1993	17,24 %
1972	15,00 %	1994	13,64 %
1973	6,06 %	1995	10,00 %
1974	10,53 %	1996	21,43 %
1975	0,00 %	1997	47,50 %
1976	31,25 %	1998	11,76 %
1977	8,82 %	1999	7,41 %
1978	11,76 %	2000	0,00 %
1979	27,42 %	2001	3,45 %
1980	28,57 %	2002	12,90 %
1981	4,88 %	2003	23,81 %
1982	31,82 %	2004	6,67 %
1983	13,51 %	2005	8,11 %
1984	3,57 %	2006	12,20 %
1985	51,06 %	2007	0,00 %
1986	38,30.%	2008	4,35 %
1987	39,53 %	2009	12,20 %
1988	9,09 %	2010	38,30 %
1989	0,00 %	2011	30,95 %
1990	0,00 %	2012	60,87 %

We stellen vast dat deze verhouding sinds 1969 nooit eerder zo hoog is geweest. Het wijst erop dat het de afgelopen winter relatief weinig heeft gevroren buiten de periode van echte winterkou. Inderdaad, tussen 29 januari en 14 februari kregen wij 17 opeenvolgende vriesdagen in Ukkel, daarnaast vroor het nog 4 keer licht tussen 15 en 18 januari met een minimum van -2,3 °C op 17 januari, ook na de koudegolf keerde de vorst nog even terug, met op 20 en 21 februari minima van respectievelijk -2,7 °C en -2,2 °C.
Anders gezegd: buiten de koudegolf winterde het niet in Laag- en Midden-België. Uiteraard is het wel zo dat het in andere delen van het land, in het bijzonder in de Kempen en de Ardennen, meer dagen heeft gevroren dan in Ukkel.

3 De neerslag

Het neerslagtotaal van de winter bereikte te Ukkel 268,5 mm (normaal: 220,5 mm).

December was de natste maand van de afgelopen winter met maar liefst 152,1 mm neerslag, de natste decembermaand blijft wel die uit 1999 met 171,9 mm. Vooral de tweede decade van de maand verliep kletsnat, het totaal voor deze tiendaagse periode bedroeg 96,1 mm en was sinds 1901 nog nooit eerder zo hoog geweest, het vorig record dateert uit 1952 met 95,1 mm. In Bièvre (provincie Luxemburg) viel in de tweede decade 153 mm neerslag, de grote neerslaghoeveelheden zorgden in het zuiden van het land voor een flinke stijging van het niveau van verschillende rivieren. De laatste decade van december verliep een stuk droger, zodat grote overstromingen uitbleven.
De eerste 10 dagen van januari viel er opnieuw meer regen en ook de wind was een belangrijk weerelement.

De aanhoudende maritieme luchtstromingen en de eraan verbonden regenzones zorgden ervoor dat er te Ukkel tussen 1 december en 10 januari uiteindelijk 201 mm neerslag viel (normaal: 108,1 mm). Deze waarde is de tweede hoogste sinds 1901, in 1994 viel in dezelfde periode 203,3 mm. Net zoals voor de temperaturen stellen we ook voor de neerslag grote verschillen vast tussen de eerste en de tweede helft van het seizoen: tot en met 15 januari viel in Ukkel 202,3 mm, tussen 16 januari en het einde van februari 66,2 mm. Gedurende de koudegolf viel er weinig neerslag, maar ook daarna kwamen geen grote neerslaghoeveelheden meer voor. Het grootste deel van de februarineerslag viel gedurende de tweede decade van de maand.
Het aantal neerslagdagen bedroeg te Ukkel 65 en was abnormaal hoog (gemiddeld: 54,8 neerslagdagen): in december viel neerslag op 26 dagen, januari telde 23 neerslagdagen en februari 16.
Het aantal sneeuwdagen bedroeg te Ukkel 15 (gemiddeld: 13 sneeuwdagen), nochtans viel er nauwelijks sneeuw van betekenis afgelopen winter.

Sneeuw in de regio van de meren van "L'Eau d'Heure", provincie Henegouwen.
Foto : Linda Bogmans, 18 december 2011.

Een eerste sneeuwepisode kregen we tussen 16 en 20 december: in Ukkel bereikte de sneeuwhoogte 7 cm in de ochtend van 18 december, de dikste sneeuwlaag van de winter. In de Hoge Venen bereikte de sneeuwlaag 34 cm in Elsenborn op 20 december, ook hier gaat het om het belangrijkste sneeuwdek van de winter.
Op 30 januari zorgde een sneeuwzone in de oostelijke landshelft voor enkele centimeter sneeuw, plaatselijk tot tussen 5 en 10 cm, deze neerslagzone vormde de voorste begrenzing van de koude continentale lucht die ons land bereikte op 31 januari. Tijdens de koudegolf zelf viel weinig neerslag aangezien de hogedrukzone ten noorden van onze streken voor overwegend droog maar zeer koud winterweer zorgde. Enkel op 3 februari zorgde een winterse neerslagzone voor tijdelijke sneeuwval over het land, voornamelijk in Laag- en Midden-België. Merkwaardig was dat deze neerslag viel terwijl de luchtdruk erg hoog was, de sneeuwdikte bereikte in Ukkel 5 cm op 4 februari. Aan het einde van de koudegolf op 12 en 13 februari viel hier en daar sneeuw, in Laag- en Midden-België overgaand in regen.

4 Zonneschijnduur

De totale zonneschijnduur bedroeg te Ukkel 196 uur 18 minuten (gemiddeld: 180 uur 29 minuten). Februari was met 95 uur 25 minuten zon de zonnigste wintermaand, vooral de koudegolf verliep uitgesproken zonnig: tussen 1 en 10 februari kregen wij 58,4 uur zon (gemiddeld: 21,4 uur), dit is de tweede hoogste waarde voor een eerste februaridecade sinds 1901, het record dateert uit 1975 met 60 uur zon.

Eerste decade februari koud en zonnig.
Foto : Linda Bogmans te Cerfontaine.